Emerytura w Polsce – Jak działa polski system emerytalny

Polski system ubezpieczeń różni się od ukraińskiego, a jego zrozumienie jest kluczowe, aby wiedzieć, jak naliczany jest staż pracy, jakie składki są płacone i jak wpłynie to na przyszłe świadczenia. Jasne i oparte na prawie informacje pomagają świadomie planować życie: czy to na kilka lat pracy w Polsce, czy przy decyzji o pozostaniu tu na stałe.

Jak działa polski system emerytalny

Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS)

Każdy, kto legalnie pracuje i opłaca składki, automatycznie uczestniczy w tym systemie.

• Obowiązkowe składki. Pracodawca i pracownik wspólnie odprowadzają część wynagrodzenia do funduszu emerytalnego. Stawka jest stała – 19,52% wynagrodzenia, dzielona po połowie: 9,76% płaci pracodawca, tyle samo pracownik.
• Zasada solidarności pokoleń. Pieniądze, które płacimy dzisiaj, są przeznaczane na wypłaty dla obecnych emerytów. Jednocześnie wszystkie kwoty są zapisywane na indywidualnym koncie w ZUS – to swoisty „ślad” Twojej historii zawodowej w Polsce.
• Indywidualne konta. Gromadzą się na nich wirtualne środki. Nie leżą one w banku, ale są ewidencjonowane w systemie i to na ich podstawie w przyszłości obliczana jest wysokość emerytury.

Zobacz też: Karta pobytu bez powiązania z pracą i pracodawcą

Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE)

Przed reformą z 2014 roku udział w OFE był obowiązkowy dla wszystkich urodzonych po 1969 roku. Chodziło o to, aby część składek emerytalnych była gromadzona w prywatnych funduszach i inwestowana, a nie w całości trafiała do ZUS.

Po zmianach system stał się dobrowolny: każdy sam decyduje, czy część swoich środków pozostawić w OFE, czy w całości przenieść je na subkonto w ZUS.

• Jak to działa. Jeśli pozostajesz w OFE, część składek trafia do prywatnego funduszu emerytalnego, zarządzanego przez towarzystwa emerytalne (PTE). Jeśli natomiast nie wybierzesz OFE, środki są kierowane na Twoje indywidualne subkonto w ZUS, gdzie są waloryzowane przez państwo.
• Dziedziczenie. To ważna różnica w stosunku do „klasycznego” ZUS: środki zgromadzone na subkoncie lub w OFE można dziedziczyć. W przypadku śmierci właściciela pieniądze są wypłacane małżonkowi lub innym wskazanym osobom.
• Elastyczność. Obywatel może zmieniać decyzję: okresowo ogłaszane są „okna transferowe”, podczas których można przenieść się z jednego systemu do drugiego.

Dla wielu cudzoziemców i imigrantów z Ukrainy ważne jest zrozumienie: posiadanie subkonta lub udział w OFE daje nie tylko dodatkowe oszczędności, ale także prawną ochronę środków – w przeciwieństwie do podstawowego, repartycyjnego systemu ZUS.

Dobrowolne oszczędności emerytalne

Oprócz obowiązkowego ZUS i subkonta/OFE, w Polsce istnieje kilka sposobów na samodzielne oszczędzanie na emeryturę. Daje to większą kontrolę nad własnymi środkami i możliwość zwiększenia przyszłej emerytury.

• Indywidualne Konta Emerytalne (IKE). Pozwalają na odkładanie pieniędzy bez płacenia podatku od zysków kapitałowych. Pieniądze można inwestować w fundusze, obligacje lub akcje. Wypłata środków po osiągnięciu wieku emerytalnego jest zwolniona z podatku.
• Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Pozwalają na obniżenie podstawy opodatkowania już dziś – wpłaty odlicza się od dochodu. Podatek płaci się dopiero przy wypłacie środków, a stawka jest zryczałtowana, zazwyczaj niższa od standardowego podatku dochodowego.
• Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK). Często dostępne za pośrednictwem pracodawcy. Pracownik odkłada część pensji, pracodawca dokłada swoją wpłatę, a państwo wspiera dopłatami. Prosty i zrozumiały sposób na „automatyczne” oszczędzanie.
• Pracownicze Programy Emerytalne (PPE). To większe, korporacyjne programy, w ramach których pracodawca tworzy fundusz dla swoich pracowników, a ulgi podatkowe pomagają zmniejszyć obciążenia zarówno dla firmy, jak i pracownika.

Zalety wszystkich tych instrumentów są oczywiste: pieniądze pracują na Ciebie, dostępne są ulgi podatkowe, a w momencie przejścia na emeryturę można uzyskać znaczący wzrost świadczeń.

Jest to szczególnie korzystne dla imigrantów i obywateli zagranicznych: można budować oszczędności emerytalne równolegle z obowiązkowymi składkami do ZUS, zachowując przy tym elastyczność w zarządzaniu własnymi środkami.

Zobacz też: Status karty pobytu – sprawdzenie statusu karty pobytu

Reforma systemu emerytalnego

Polski system emerytalny w obecnej formie funkcjonuje od 1999 roku i był częściowo inspirowany modelem niemieckim. Główną ideą jest połączenie systemu repartycyjnego i kapitałowego, aby emerytury pozostały stabilne nawet przy starzejącym się społeczeństwie.

Wiek emerytalny kilkakrotnie się zmieniał. W 2012 roku podniesiono go do 67 lat, ale już w 2016 roku przywrócono 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn – aby dostosować się do demografii. Liczba osób przechodzących na emeryturę rośnie, a liczba pracujących maleje.

Jak Ukrainiec może otrzymać polską emeryturę

Równe prawa z obywatelami Polski

Jeśli legalnie pracujesz w Polsce, nie ma znaczenia, że jesteś obywatelem Ukrainy – Twoje prawa do emerytury są takie same jak Polaków. Oznacza to, że wszystkie składki, które opłacasz przez ZUS, są uwzględniane przy obliczaniu przyszłej emerytury.

Wiek emerytalny

W Polsce kobiety przechodzą na emeryturę w wieku 60 lat, a mężczyźni – w wieku 65 lat. Zasada ta dotyczy wszystkich, którzy legalnie opłacają składki do ZUS. Nawet jeśli niedawno się przeprowadziłeś/aś, Twoje lata pracy są liczone tak samo.

Wymagany staż pracy (okresy składkowe)

Aby ubiegać się o emeryturę, należy przepracować określony czas: 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Ale nawet krótki okres legalnej pracy ma znaczenie – na przykład, jeśli przepracowałeś/aś tylko jeden dzień i opłaciłeś/aś składkę, ten dzień jest zaliczany.

Jeśli dopiero zaczynasz pracę w Polsce, od razu załatw formalności w ZUS. Nawet kilka miesięcy terminowo opłaconych składek zwiększa Twoją przyszłą emeryturę i zachowuje prawo do świadczeń społecznych.

Legalny pobyt i zatrudnienie

Emerytura nie wymaga obywatelstwa, ale bez legalnego pobytu i zezwolenia na pracę nie można liczyć na świadczenia.

Na przykład, jeśli pracujesz na umowę o pracę lub legalnie prowadzisz działalność gospodarczą, każdy miesiąc opłaconych składek jest zaliczany do Twojej przyszłej emerytury. Jeśli natomiast pracujesz „na czarno”, te lata nie są sumowane, a emerytura będzie niższa lub po prostu nie zostanie przyznana.

Umowa między Polską a Ukrainą o zabezpieczeniu społecznym

Od 2014 roku obowiązuje umowa, która pozwala na uwzględnianie stażu pracy i składek opłaconych zarówno na Ukrainie, jak i w Polsce. Oznacza to, że lata pracy w ojczyźnie nie przepadają i są brane pod uwagę przy ustalaniu prawa do polskiej emerytury.

Każde państwo wypłaca emeryturę za swój okres: polskie składki – polską emeryturę, ukraińskie – ukraińską. Dla imigrantów to możliwość skompletowania pełnego prawa do emerytury, nawet jeśli część stażu pracy miała miejsce za granicą.

Przykład:

Pani Antonina przeprowadziła się do Warszawy w 2019 roku, wcześniej pracowała na Ukrainie przez 20 lat. Jej polskie i ukraińskie okresy pracy zostały zsumowane i teraz ZUS uwzględnia wszystkie lata przy ustalaniu prawa do emerytury.

ZUS sam kontaktuje się z ukraińskim Funduszem Emerytalnym w celu potwierdzenia danych, więc nie trzeba zbierać zaświadczeń i czekać na odpowiedź od ukraińskich urzędów. Wszystko odbywa się automatycznie, co oszczędza czas i minimalizuje błędy.

Rodzaje emerytur i świadczeń dla Ukraińców

Emerytura (dla urodzonych przed 1949 rokiem)

Dla kobiet wiek emerytalny wynosi 60 lat, dla mężczyzn – 65. Aby otrzymać pełną emeryturę, wymagany jest staż ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Wysokość świadczeń zależy bezpośrednio od tego, ile miesięcy lub lat legalnie pracowałeś/aś i opłacałeś/aś składki w Polsce. ZUS naliczy emeryturę tylko za polski staż pracy, a ukraiński staż jest uwzględniany przy ustalaniu prawa do świadczenia, ale wypłata za ten okres pozostaje na Ukrainie.

Emerytura (dla urodzonych po 1948 r.)

• Dla kobiet – 60 lat,
• Dla mężczyzn – 65 lat.

Nawet jeśli pracowałeś/aś w Polsce bardzo krótko – jeden dzień legalnej pracy z opłaconą składką – to już daje prawo do emerytury.

Cechą szczególną tego rodzaju emerytury jest to, że okresy pracy na Ukrainie nie są sumowane z polskim stażem. Oznacza to, że do obliczenia polskiej emerytury brane są pod uwagę tylko składki opłacone na terytorium Polski.

Wysokość świadczeń jest ustalana na podstawie sumy zgromadzonych składek, które są waloryzowane na indywidualnym koncie w ZUS. Im dłużej i aktywniej pracowałeś/aś w Polsce, tym wyższa będzie emerytura.

Na przykład:

Pan Serhij przyjechał z Ukrainy, pracował legalnie tylko dwa miesiące – to wystarczy, aby nabyć prawo do emerytury w Polsce, chociaż będzie ona minimalna.

Emerytura pomostowa

Emerytura pomostowa jest przeznaczona dla osób, które pracowały w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze – na przykład w górnictwie, hutnictwie lub przy substancjach szkodliwych.

Jeśli masz doświadczenie w pracy na Ukrainie na podobnych stanowiskach, te okresy mogą zostać zaliczone przy obliczaniu polskiej emerytury pomostowej. Najważniejsze jest udokumentowanie charakteru pracy.

Renta z tytułu niezdolności do pracy

Ocena stanu zdrowia jest dość elastyczna. ZUS może akceptować dokumentację medyczną z Ukrainy, a przyjazd do Polski na badanie przez lekarza orzecznika nie jest wcale konieczny. Oszczędza to czas, nerwy i pieniądze, zwłaszcza jeśli organizacja leczenia lub badań w Polsce jest trudna.

Kolejnym plusem dla imigrantów jest możliwość jednoczesnego pobierania renty z ZUS i z ukraińskiej instytucji, przy czym każdy kraj wypłaca świadczenie proporcjonalnie do swojego stażu.

Renta rodzinna

To świadczenie jest przeznaczone dla członków rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z ZUS, lub spełniała warunki do jej uzyskania. Mówiąc prościej, jeśli Twój małżonek, rodzic lub inny bliski krewny legalnie pracował i opłacał składki, możesz liczyć na wsparcie.

Wysokość świadczenia zależy od liczby uprawnionych:

• jedna osoba otrzymuje 85% świadczenia zmarłego,
• dwie – 90%,
• trzy i więcej – 95%.

Przy tym ZUS uwzględnia tylko polskie okresy ubezpieczenia, ale ukraiński staż pomaga „uzupełnić obraz”, jeśli polski staż jest niewystarczający.

Świadczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej

Jeśli zdarzył się wypadek w miejscu pracy lub stwierdzono chorobę zawodową, ważne jest, aby pamiętać: kluczowym warunkiem jest bycie ubezpieczonym w Polsce w momencie zdarzenia. Staż pracy ma tu niewielkie znaczenie – świadczenia zależą nie od liczby lat pracy, a od samego faktu ubezpieczenia.

Emerytura minimalna

Dla wszystkich, którzy osiągnęli wiek emerytalny i mają co najmniej minimalny staż ubezpieczeniowy (20 lat dla kobiet, 25 lat dla mężczyzn), państwo gwarantuje emeryturę minimalną. Jeśli na podstawie Twoich składek emerytura wychodzi niższa od ustalonego minimum, ZUS automatycznie dopłaci różnicę.

Jest jednak pewien haczyk: dopłata przysługuje tylko osobom, które na stałe mieszkają w Polsce. Jeśli osoba opuszcza kraj, wypłaty będą ograniczone do kwoty wynikającej ze zgromadzonych składek.

Jaka będzie moja emerytura – Jak obliczyć wysokość emerytury

Na wysokość emerytury wpływa kilka czynników, które realnie określają Twój przyszły dochód.

• Zgromadzone składki – im dłużej i aktywniej pracowałeś/aś legalnie i opłacałeś/aś składki do ZUS, tym wyższa będzie Twoja emerytura. Na przykład, jeśli pracowałeś/aś w Polsce przez 10 lat i regularnie opłacałeś/aś składki, od razu przełoży się to na wysokość miesięcznego świadczenia.
• Waloryzacja składek – aby środki nie traciły na wartości z upływem czasu, ZUS corocznie waloryzuje Twoje składki i kapitał początkowy, uwzględniając inflację. Oznacza to, że oszczędności „pracują” i rosną, nawet jeśli przez kilka lat Twoja pensja się не zmienia.
• Kapitał początkowy – wszystkie okresy pracy przed 1 stycznia 1999 roku są uwzględniane osobno jako kapitał początkowy. Do jego potwierdzenia potrzebne są dokumenty – świadectwa pracy, zaświadczenia o zarobkach, itp. Bez tych dokumentów ZUS nie będzie mógł wliczyć starych okresów do obliczeń.
• Średnie dalsze trwanie życia – wysokość miesięcznego świadczenia zależy również od tego, na ile lat przewidziana jest Twoja emerytura. Im później przejdziesz na emeryturę, tym wyższa będzie miesięczna kwota – system niejako „dzieli” zgromadzone środki na mniejszą liczbę miesięcy.
• Wysokość wynagrodzenia – wysoka pensja wiąże się z wyższymi składkami, a co za tym idzie, większą emeryturą. Jeśli pracujesz legalnie na dobrze płatnym stanowisku, ma to bezpośredni wpływ na przyszłą sytuację finansową.

Przykład z życia:

Wyobraźmy sobie Panią Oksanę, imigrantkę z Ukrainy, która pracowała w Polsce przez 7 lat z pensją 15 000 złotych. W tym czasie zgromadziła znaczną bazę składek. Dlatego jej emerytura nie będzie mała.

Prognoza emerytalna (emerytura hipotetyczna) – planuj z wyprzedzeniem

Dla każdego, kto chce wiedzieć, na co realnie może liczyć w przyszłości, dostępna jest funkcja sprawdzenia prognozowanej emerytury za pośrednictwem portalu PUE ZUS.

Można tu zobaczyć przybliżoną kwotę świadczeń, opartą na tym, ile już zgromadziłeś/aś na swoim koncie, jak waloryzowane są składki i jakie jest prognozowane średnie dalsze trwanie życia.

To swoisty „termometr finansowy” – widać, na co się orientować, i pozwala planować dodatkowe oszczędności.

Czy można pracować po przejściu na emeryturę?

Jeśli zdecydujesz się pozostać w pracy lub podjąć nową, realnie zwiększy to Twój kapitał i może podwyższyć przyszłą emeryturę.

Kontynuując pracę, faktycznie powiększasz swój kapitał emerytalny, a co za tym idzie, wysokość przyszłego świadczenia może wzrosnąć.

Warto pamiętać o jednym niuansie: aby zacząć pobierać emeryturę, zazwyczaj trzeba formalnie zakończyć stosunek pracy. Ale gdy tylko świadczenie zostanie przyznane, można spokojnie wrócić do pracy, nawet do tego samego pracodawcy.

Należy również wziąć pod uwagę ograniczenia finansowe. Jeśli Twój dochód po przejściu na emeryturę przekroczy określone progi – 70% lub 130% przeciętnego wynagrodzenia w kraju – państwo może zmniejszyć lub tymczasowo zawiesić wypłaty. Zasada ta nie dotyczy jednak osób, które osiągnęły powszechny wiek emerytalny – 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.

Proces składania wniosku o emeryturę dla obywateli Ukrainy

Szczególne znaczenie w polskim systemie emerytalnym ma data złożenia wniosku. Utrwala ona moment, od którego zaczynasz śledzić swoje uprawnienia do polskiej emerytury, a także może być wykorzystana przy obliczaniu ukraińskiego świadczenia w ramach umów międzynarodowych.

Gdzie i jak złożyć wniosek:

• Osobiście. Najbardziej tradycyjny sposób – udać się do najbliższego oddziału ZUS. Na miejscu można od razu wyjaśnić wszystkie szczegóły i otrzymać potwierdzenie złożenia dokumentów.
• Online. Za pośrednictwem platformy PUE ZUS https://www.zus.pl/pue można złożyć wniosek bez wychodzenia z domu. Wymaga to posiadania konta i Profilu Zaufanego.
• Pocztą. Ten sposób również działa, zwłaszcza jeśli zbierasz dokumenty z wyprzedzeniem i chcesz wysłać je w jednej paczce.

Szczególny punkt dla wnioskodawców międzynarodowych: oddział ZUS w Rzeszowie specjalizuje się w rozpatrywaniu wniosków w ramach umów międzynarodowych, w tym z Ukrainą.

Dobra wiadomość – ZUS przyjmuje dokumenty w języku ukraińskim. Nie musisz ich tłumaczyć na polski, chociaż w przypadku niektórych dodatkowych zaświadczeń tłumaczenie może być przydatne.

Niezbędne dokumenty do złożenia wniosku o emeryturę

Kiedy zaczynasz kompletować pakiet dokumentów dla ZUS, ważne jest, aby pamiętać: im dokładniejsze i pełniejsze będą dokumenty, tym szybciej Twój wniosek zostanie rozpatrzony. Jest to szczególnie istotne dla Ukraińców, którzy zbierają informacje zarówno z Polski, jak i z Ukrainy.

Dokument tożsamości. Paszport lub karta pobytu z numerem PESEL – to Twój główny identyfikator w systemie ZUS. Bez niego wniosek nie zostanie przyjęty.

Dokumenty potwierdzające staż pracy w Polsce. Wszelkie oficjalne potwierdzenia pracy – umowy o pracę, świadectwa pracy, zaświadczenia od pracodawców, wyciągi o składkach w ZUS.

Dokumenty o stażu na Ukrainie. Jeśli pracowałeś/aś na Ukrainie, ważne jest dołączenie zaświadczeń o zatrudnieniu. Umowa międzynarodowa między Polską a Ukrainą pozwala na sumowanie stażu, aby nie utracić praw do świadczeń emerytalnych.

Dokumenty o wysokości wynagrodzenia. Zaświadczenia od pracodawców, na przykład na druku ZUS Rp-7, pomagają dokładnie określić wysokość Twoich składek. Jest to szczególnie ważne dla prawidłowego obliczenia emerytury.

Odpowiednie formularze ZUS:

• Jeśli chodzi o emeryturę – potrzebny będzie formularz EMP,
• dla renty z tytułu niezdolności do pracy – ERN.
• Jeśli uwzględniasz staż z Ukrainy, dodatkowo wymagane będą formularze PL-UA 7 i PL-UA 11.

Każdy formularz dotyczy konkretnego rodzaju świadczenia, dlatego lepiej z góry sprawdzić, które druki są potrzebne, aby później nie wracać z brakującymi dokumentami.

Dodatkowe dokumenty. W szczególnych przypadkach, na przykład przy rencie z tytułu niezdolności do pracy, wymagane będą zaświadczenia lekarskie (OL-9) i odpowiednia dokumentacja medyczna.

Jeśli pracodawcy już nie istnieją lub zostali przekształceni, ZUS posiada bazę zlikwidowanych zakładów pracy, w której przechowywane są informacje o dokumentacji kadrowej. To ratunek, jeśli stare zaświadczenia zaginęły.

Kompletując dokumenty, rób kopie i przechowuj je osobno. Dla imigrantów jest to szczególnie istotne, ponieważ niektóre dokumenty z Ukrainy przychodzą z opóźnieniem.

Przebieg rozpatrywania wniosku

• Weryfikacja dokumentów – najpierw ZUS dokładnie analizuje wszystkie przedstawione dokumenty. Sprawdzana jest ich autentyczność: umowy o pracę, zaświadczenia o zarobkach, dokumenty z Ukrainy – wszystko musi spełniać wymagania.
• Wezwanie do uzupełnienia brakujących informacji – jeśli czegoś brakuje lub są nieścisłości, ZUS kontaktuje się z Tobą w celu wyjaśnienia szczegółów lub poproszenia o dodatkowe dokumenty.
• Termin na wydanie decyzji – decyzja zazwyczaj jest wydawana w ciągu 30 dni. W praktyce terminy mogą się nieco wydłużyć z powodu obciążenia oddziałów.
• Otrzymanie decyzji – decyzję można otrzymać na różne sposoby: przez konto na PUE ZUS, pocztą lub bezpośrednio w oddziale. Wybór zależy od tego, co jest dla Ciebie wygodniejsze i jak pilnie potrzebujesz informacji.
• Wycofanie wniosku – do momentu uprawomocnienia się decyzji wniosek można wycofać.
• Odwołanie – jeśli decyzja Cię nie satysfakcjonuje, można się od niej odwołać do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Na złożenie odwołania masz jeden miesiąc od daty otrzymania dokumentu.